Holfontein-blues

Hou verby, hierdie het begin by die soogdiertjies op die vliegveld, dit het my gedagtes op loop gesit, en dit was eers vier bladsye later dat ek by die soogdiertjies op die plaas uitgekom het. 90% is nie vertel nie. Maar dit was die lekkerste blog-ervaring in maande, indien nie jare nie.

Ek kan getuig van buffels en olifante wat van die vliegveld afgejaag moet word voor die vliegtuig kan land. Vanmiddag op die eertydse JBM Hertzog is dit egter die rooistertmeerkatte wat al oor die aanloopbaan skarrel wat my aandag gevange hou.

Ek is lief vir die Vrystaat, ek het die mooiste herinneringe aan die Vrystaatse Vlakte-meerkatte, en dit is vir my sommer net lekker om hier te kan sit, en te weet ek is in die Rosestad.

Die feit dat die vlug sopas, op grond van tegniese redes nogal, met vyf en sewentig minute vertraag is, pla my nie eers nie – eerder betyds op die lughawe, as te laat.

My ma het my een mooi dag in haar pajamas op Jan Smuts afgelaai, oor die interkom was daar, in Afrikaans nog, 'n boodskap na passasier H J Moolman wat vlug-so-en-so van Johannesburg na Bloemfontein vertraag.

Sy het hopeloos verslaap en ek moes Bloem toe, na my peetouers vir die vakansie. Daar was letterlik nie tyd vir aantrek en bad en grimeer nie. Sy sou 'n kaftan oor haar klere gegooi het, my gegryp het en aan die hand, die koffer in die ander, motor toe gesleep het.

Ek weet regtig net van een keer wat my verslaap, laat geslaap het, en dit was daardie oggend.

Maar ons was betyds, die vliegtuig het amper vir my weggery, maar darem nie, en Oom Kobus het aan die ander kant vir my gewag en ons sou met sy nuwe Mercedes Holfontein toe, my peetouers se plaas buitekant Bultfontein, gery het.

As klein kind, en ook-nie-meer-so-klein-kind-nie, is en was Oom Kobus en Tannie Erica die beste, wonderlikste, hartlikste, dierbaarste mense ooit.

Ek het tot so twee of drie jaar gelede op bykans tweeweeklikse basis van hulle gedroom

Deesdae is dit net so tweemaandeliks want nadat ek Oom Kobus en twee van sy dogters een mooi dag op pad Kaap toe vir die eerste keer in jare weer gesien het, is dit of daar 'n rustigheid in my onderbewussyn gekom het.

En dan is dit nie dat ek met nagmerries geteister was nie, nee, geensins, dit was die heerlikste, lekkerste drome denkbaar.

Ek verbeel my ek het 'n ruk gelede vertel van myself, die Moolmans en die Van Rensburgs – Oom Kobus-hulle – almal doodgelukkig in die geel gastebadkamer op die plaas se bad. Ons was soos seekoeie in 'n poel, en al waarvan ek bewus was, was ons gesigte wat met die breedste van breë glimlagte bo die skuimborrels uitgesteek het. Dan het daar ook stoom uit die water opgestyg wat die spieëls toegewasem en die teëls so nat en glad gemaak het. het.

Ek sal wat wil gee om nog een maal in my lewe in daardie badkamer op daardie plaas te kan bad. Dit was gas wat die water warm gemaak het, en vir die tipe seuntjie wat ek was, was daar min dinge wat by die bekoring van daardie vlammetjie kon kersvashou. Ek sien hom, hier waar ek sit, weer in my geestesoog dans – 'n dapper ballerina op 'n donker verhogie met 'n spierwit proscenium.

Die badkamer het nie, soos alle badkamers, teëls gehad nie, daar was mat. Vandag weet ek dit was geplakte Marley teëls, en niks fancy nie, maar vir my was dit spesiaal en luuks en ongewoon.

Ek sluit tot vandag nie 'n toilet- of badkamerdeur agter my nie. My ma het, so, eendag in daardie badkamer vasgesit. Vir wat sy die deur agter haar gesluit het, sal ek nie weet nie, maar sy het. Dit was seker die eerste keer in jare dat die sleutel gedraai is, die stomme sleutel moes hom toe in so 'n toestand in geskrik het, dat hy daarna nie weer oop wou sluit nie.

Regs van die badkamer was die toilet. Ook die toilet het sy eie bekoring – dit was die enigste toilet wat ek geken het met tydskrifte in, Reader’s Digests. Daar was platiekpoppies met gehekelde uitskoprokkies oor toiletrolle getrek, ook. En klein seuntjies soos ek móés die ronde raam van die toilet o;plig as ons gepie-pie het – anders pie-pie ons die geel hekelwerk om die ring raak. Maar ons het nie omgegee nie – wintersmaande as dit vreeslik koud kon word in die Vrystaat, het daardie hekelwerk jou boude lekker warm gehou.

Naas die Reader’s Digests was daar goed met blokkiesraaisels ook. Dit was lank voor Die Huisgenoot blokkiesraaisels in had – maar ek was nog te klein om veel van blokkiesraaisels te kon weet. So of dit Afrikaans of Engels of wat dit was, sal ek nie weet nie.

Baie jare later, seker op hoërskool al, toe Die Huisgenoot al bygekom het en weekliks meer as een blokkiesraaisel in had, was dit Oom Kobus wat my geleer het om nooit, nooit, NOOIT, 'n blokkiesraaisel in pen in te vul nie – jy het altyd, wanneer dit te laat is, spyt. Ek is 47 en ek sal dit nie oorweeg om nie 'n blokkiesraaisel in potlood te voltooi nie.

Regs het die gang doodgeloop in Andries se kamer. Hy is seker so agt of nege of tien jaar ouer as ek, en dis in sy kamer, met die twee enkelbedjies wat ek geslaap het. Bedlampies met kegelvormige bedlampieskerms het aan hierdie enkelbedjies se kopstukke vasgeknyp.

Dit was lekker om die hooflig af te sit, een van hierdie lampies aan te sit en op so 'n wyse na die een muur te projekteer, dat jy diertjies en vorms met jou hande op die muur kom gooi.

My mooiste herinnering aan hierdie vertrek is egter die saggebreide rooijakklasvelletjies wat as bedmatjies gedien het. Dit was wonderliker as die boks met Dinky-toys, of die een met plastieksoldaatjies, wat ek uit Andries se kinderdae uit een van die kaste kon sleep.

Toe Ou-Oom-Anneries, die bywoner in die rolstoel wat in die buitekamer gebly en geëet het, eers dood is, is sy kamer vir Andries ingerig. Van toe af het ek maatjies saamgevra plaas toe, en dan was dit óns kamer.

Links by die badkamer uit, was die twee meisies – altwee nog ouer as Andries – se kamer. Maar daarvan onthou ek eintlik net pienk, en miskien twee pienk donskomberse op elke bed. Seuntjies het daardie jare nie in dogtertjies se kamers gekom nie. En seuntjies my ouderdom het in elk geval niks in dogtertjies, hulle ouderdom, se kamers verloor nie.

Maar direk langs die dogters se kamer was die hoofslaapkamer. Na televisie die land ingekom het, kon ek wintersaande, terwyl die grootmense op die dorp gekuier of gedans het, dáár my aande in die bed deurbring.

Ek verbeel my amper dit is die enigste plek in die huis waar daar 'n televisie was.

Die meubels was embuia of Rhodesiese kiaat. Dit was die kamer met die mooiste ingeboude hangkaste denkbaar. Ek verbeel my egter vandag dit moes gewone bal-en-klou losstaande hangkaste gewees het – 'n hele spul. En toe ingeboude kaste die mode geword het, het Oom Kobus bloot 'n raam laat bou waarin die ou kaste se deure vasgeskroef is.

Ek weet as ek dit vandag moet sien, sal ek terugdeins. Vir my was dit destyds asembenemend mooi.

Iewers sou daar 'n spieëltafel ook wees, 'n triptiek van spieëls waarvan die buitenste twee kon verstel (Vir die vrou om haar hare te doen.). En op hierdie spieëltafel sal beslis iewers 'n glaspotjie met gekleurde ronde wattabolletjies staan.

Dan was daar die kamer(s) waar Ma en Pa geslaap het. Die een had Tretchikof se orgidee op die trap (blykbaar het die bruid dit op die kerk se trap laat val); die ander had 'n glas met 'n roos, in 'n nis, met die see in die agtergrond (ook van Tretchikof).

Hier het ek ook geslaap, móés ek slaap, of ek nou wou of nie. Maar nie saans nie, smiddaes. Bý Ma op die bed. Anders maak ek nie 'n oog toe nie. En juis in my gedwonge aan-die-slaap-gepiets middagslapies lê my allerwonderlikste drie herinneringe aan die plaas, die mense en daardie jare: die geluid van die bosduiwe in die peperbome, die geluid van die wind deur die peperbome, die geluid van die wind as dit klaar deur die peperbome getrek het en by die windpomp agter die huis uitkom.

Was ek ryk genoeg, en had ek die lewenstyl, het ek klanktoerusting gehuur om 'n opname van daardie windpomp te loop maak, nie enige ander windpomp nie, dáárdie een.

Ek is nie een wat sukkel om te gaan slaap nie, nooit nie, maar ek sal elke aand honderd maal lekkerder en rustiger aan die slaap raak as dit op die ritmiese, melodiese maat van daardie ou Climax is.

Annieka wil die reuk van babahondjies se asems bottel en in haar handsak ronddra; ek wil die plaas se geluide verpak en immer gereed hê. Drie ander geluide hierdie keer.

Eers die voordeur, regs van die houtkapstok met die jasse, hoede, pette en kieries. Nie die deur nie, die sifdeur: die kenmerkende kners van skarniere en dan die toeklap van houtraam op houtkosyn.

Dan die sydeur, vanaf die huis na die agterplaas. Dit was 'n glasdeur – nie deurskynglas nie, maar die laat vyftiger-/vroeg sestigerjare se riffelglas; nie in yster gemonteer nie, in hout. Ja, daar was die skril kners en kraak van die skarniere, maar die gerusstellende kenmerkende van hierdie deur was die vibrasie van die twee glaspanele in hul rame. Dis net buite hierdie deur wat die honde op die agterstoep gelê en wag het – en as die eerste geluid van die binnekant opgeklink het, het hulle stertswaaiend opgestaan en die uitgesien na waarheen hulle ook nou al met ons sou beweeg: die skuur, die kraal, die groente- en vrugteboord, die veld.

Daar was 'n kombuisdeur, maar die vrouens, die huis- en die kombuisvrouens, het daar in en uit beweeg; hierdie glas sydeur was Heathrow-lughawe, Germiston-stasie op hierdie werf waarna ek so terugverlang. Hierdie deur het, so ver ek onthou, nooit oopgehang soos die voordeur nie – ek onthou nie 'n sifdeur nie.

Die derde deur wat my met sonderlinge heimwee vul, had beslis nie 'n sifdeur nie. Hy, ook 'n glasdeur soos die ander gangdeur, is selde gebruik en ek verbeel my hy was bykans altyd gesluit. Hy het ook gekraak en gekners, maar vanweë die minder gebruik was die glaspanele nie so los nie. Hierdie deur is gebruik as jy vanuit die huis, motorhuis toe is, iets wat bitter selde gebeur het.

So as ek dan nou smiddaes by ma-hulle moet middagslapie vang, was die ore gespits vir die oop- en toemaak van die onderskeie deure, om die begin van nuwe opwinding vir die agtermiddag aan te dui.

Nou eers terug voordeur toe, kapstok toe, telefoon toe. Van Alberton af was dit 05252, en as hulle dan anderkant optel (ek hoor my ma en pa dit sê) was dit TWEE-DRIE-DUBBEL-TWEE-ASSEBLIEF. Op die plaas was dit dan TR-TR-TRR-TRR, twee kortes en twee langes. En daar was regtig 'n tweede gehoorstukkie vir saamluister, al kon jy nie saampraat nie.

En as ek van Boeremusiek hou (wat ek natuurlik doen) is dit oor hierdie deel van die huis dat ek daarvan hou. Iewers was 'n draadlosie wat al om die uur op die uur nuus gegee het, soggens die belangrike reënvalverslag, landbouradio... en dan Boeremusiekdeuntjies wat uitspel en verkondig dat dit goed gaan in die land, die saak is reg, God en die Afrikaner is in beheer.

Daar is vandag steeds niks wat vir my so gerusstellend is as die Kalfiewals nie. Op 'n Saterdagoggend. Ek sal in Pretoria op 'n Saterdagoggend in my motor klim en Builder’s Warehouse toe ry, net sodat ek Boeremusiektreffers in die CD-speler kan druk, en daaraan herinner word dat alles goed en wel is, die saak is reg.

Die sitkamer hou net positiewe herinneringe in:  teetyd, elke oggend; Oom Kobus se vingers saans oor die klavier se klawers in 'n koeterwaals syncopation, die grootmense wat om 'n klein tafeltjie brug speel terwyl ek die dans van die vlamme in die kaggel dophou.

Voor die kaggel is winteraande 'n toeknyp-draairooster hang gemaak. 'n Dik, lang, vet, vars gestopte rol Boerewors het dan rustig perfeksie gekry.

Uit die sitkamer ook deurgang na die sonkamer, die sonnigste van sonnige sonkamers. Ek weet nie of daar iets soos 'n sonkamer is nie, en of dit suiwer deel van 'n Holfontein-idiolek uitmaak nie, maar aan die hand van hierdie kamer het ek groot geword met begrip van 'n sonkamer, presies soos mens praat van 'n slaapkamer of eetkamer.

Ironies genoeg, ook van agter die groot glasvensters in hierdie vertrek dat ek een winter my eerste kapok ooit sien neer stuif het grond toe.

Via die sonkamer, naas die voordeur, ook toegang tot die stoep. Hier is sawens vleis gebraai oor mieliestronkkole – die plaas se vee, die plaas se mielies. En met twee of drie trappies, af van die stoep, was die kweek, waar al die kleintjies wie se ouers die aand oorgery het om te kom kuier, moeg en opgespeel, op die naat van hul rûe gaan lê het om na die sterre te kyk. (Holfontein se naghemel is 'n bes bewaarde geheim, lek dit die dag uit skuif hulle Sutherland se sterrewag lock, stock and barrel soheentoe.)

Die eetkamer, met sy lieflike uitsig op dit wat ons die soutbos genoem het, is drie maaltye 'n dag, met lapservette en servetringe. My mooiste herinneringe, naas elke ontbyt wat ek hier genuttig het, elke middagete en elke aandete, is aan die plaas se eie groenmielies, die plaas se eie botter (afgerond in die botterbakkie soos in 'n hotel) en die spesiale kontrepsietjie waarmee die murg uit die plaas se skaapboud-been geskep is.

Hoe meer ek terugdink en skryf en nuwe herinneringe oproep, hoe meer is ek daarvan oortuig dat ek nie die nostalgiese, melancholiese mens wat ek vandag is, sou gewees het, as ek nooit in my lewe by die lang ry garingbome aan die linkerkant van die pad, by Holfontein se plaashek ingedraai het nie.

Holfontein definieer vir my nostalgie, melancholie, en alles wat mooi is van my kinderdae. En dan bedoel ek alles.

'n Tydmasjien hoef my nie terug te neem karavaanpark langs die see toe nie, ek wil nie weer my kleuter-kinderverjaarsdagpartytjies beleef nie, hou verby. Ook die Kaap, of ek op die stoep by die huis met my arms om Boela, my hond, geslaan.

Daardie tydmasjien moet my net optel en enige, enige plek op daardie plaas neersit.

En daar kan ek dan maar sterf. Op die een voorwaarde – julle los vir my daar, dat ek een kan word met die plek, soos die stomme Drummer Hodge wat uit Engeland hier op Suid-Afrikaanseb bodem kom sterf het.

Maar ek dwaal af, my gedagtes wil al met my buitentoe, veld toe, kraal en skuur toe, en ek kuier vandag in die huis, die hartklop van die lewe op die plaas.

Van die eetkamer af, beweeg ons kombuis toe. Koolstoof en gasstoof. Ons het maar min daar gekom. Jy het nooit nodig gehad om die warmte van die kombuis te gaan opsoek nie, die kaggel in die sitkamer, wanneer dit koud was, was altyd aan.

Maar ek sien Oom Kobus weer voor die stoof staan en eiers (die plaas se eiers) bak in medium diep vet of olie – hy het die gewoonte gehad om die heeltyd die vet oor die eier met 'n lepel te gooi, sodat die eier van bo en onder gaar word en nét reg uit sy pan in die bord beland. Maar eiers bak in die pan, is al wat ek hom ooit in die kombuis sien doen het, die kombuis was die vrouens se domein.

Tannie Erikas se heiligdom was egter die spens, wat toegesluit gehou is met 'n sleutel wat sy by haar gehou het. k was in my ganske lewe miskien drie of vier daar in (miskien was ek nie eers daar in nie, en het ek net nuuskierig by die poorte van die hemel ingeloer.

En al wat ek onthou is nette, wat soos 'n sambreel oop en toe vou, oor die oggend tee se soet dingetjie, of die middagkoffie se ander soet dingetjie. Daar was ook bottels ingelegde vrugte (en dan hoef ek nie sê van waar die vrugte gekom het nie).

Dit was van kleins af opvallend dat Tannie Erica groter gebou vir iemand wat nooit ooit tweede porsie van al haar lekkernye nuttig nie. Ek het hier op hoërskool tot die gevolgtrekking gekom dat sy al die tweede porsies wat sy kombuis toe stuur en in die spens toesluit, alleen geniet het in die middae wat ek op die probeer slaap het, en my eintlik net verlustig het in die klanke van die duiwe, die wind, die peperbome en die windpomp.

Op pad kombuis toe, uit die eetkamer, was daar twee deure wat ook altyd gesluit was. By die een deur was ek nooit in. (Miskien verbeel ek my selfs net dat daar twee deure was.) Oor die deur waar ek wel een of twee keer in was se sleutel, het Oom Kobus gewaak soos Tannie Erica en die spensdeur, en Cerberus en die toegang tot die onderwêreld.

Kartonne sigarette (Renbrandt van Rhyn – toe ek jare later begin rook het, was dit 'n tyd lank Renbrandt, om net een rede:  dit is wat Oom Kobus gerook het.), bottels Vaaljapie, die koeëls en gewere vir wanneer ons gaan jag, geld, die plaas se boekhouding... Hoe sal ek weet wat alles, ek stel my maar voor.

By die kombuisdeur uit, oor die stoep waar die hond by die huismense se gangdeur gewag het, was 'n vier, of vyf of ses buitegeboue met 'n wye stoep.

Van Oom Anneries se kamer het ek reeds vertel, dan was daar die vleiskamer(s), die stoorkamer, die pakkakmer. Hier waar die ys-en vrieskaste (gas natuurlik) gestaan het. Een van hulle was ook my skatkamer: die kamer met die rak waarop Tannie Erica en die dogters se fotoverhale gebêre is. Maar nie net die Saal 13’s en Jong Dokter Brand’s nie, ook Grensvegter Rocco de Wet, Ruiter in Swart en elke ander fotoverhaal wat ooit in die geskiedenis van Afrikaanse fotoverhale uitgegee is. Ek het hulle oor en oor gelees – by die huis kon Ma en Pa my verbied om die goed te lees, by Oom Kobus-hulle het ek dit eers skelm gedoen, maar later soveel selfvertroue gehad dat ek nie eers meer 'n front voorgehou het nie.

Dan was daar 'n motorhuis met staanplek vir 'n rits motors, maar ek kan my nie onthou dat ek ooit binne in die motorhuis was nie. As ons daar aangekom het, het ons voor die huis gestop, die tasse is afgedra en iemand anders het die motor in die skuur gaan parkeer. Ry ons dorp toe, het Oom Kobus die motor voor die tyd uitgetrek.

Maar neffens die motorhuis was 'n buitegebou met drie of vier deure. Ek het letterlik sestien of sewentien geword voor ek een dag agter die kap van een van hierdie deure se byl gekom het: dit was soos die spens – nog een van Tannie Erica se wegsteekplekke. Dit was 'n voorraadstoorkamer. Ek het die idee gekry dis daar waar die groot sakke meel en suiker staan, en ook wat ook al op groot maat aangekoop is.

Die nuwe skuur, die kraal, die ou skuur waar die skaapvelle ingesout is, die soutbos, die populierboom, die pan, die dieper pan, die motorbegraafplaas of skrootwerf, die skooltjie, die jag, die koue, die fietsry oor die ganske plaas, is elkeen 'n hoofstuk op sy eie – en ek dink baie vinniger as wat ek met twee vinger kan tik - my gedagtes, wat so agteruit beweeg, beweeg voor my vingers uit en gaan kuier op plekkies van die verlede waar die vingers en die sleutelbord nooit by sal kom nie.

(Suiwer ter wille van myself – ek kan nie dink dat enige mens tot hier sal kan lees nie – moet ek neerskryf, sodat ek nie vergeet nie:  seep kook op agterplaas se binneplein, slagblok, melkkamer, tennishuisie, tennisbaan, dam cum tuinhuisie, hoenderhok...)