'n Bietjie hond en 'n bietjie Ma met 'n knertsie Annieka en Klaradyn

Sussa word nou oud. Haar oë lyk glasig. My ouma het van “pêreloë” of iemand wat “pêrels op die oog het” gepraat.

As ek Sussa in die oog kyk, en dit gebeur elke dag ʼn paar keer – die eerste keer as ek vroegdag besoek aan die badskamer bring (nie om te gaan bad nie) – dan dink ek aan my ouma en wonder of dít is wat sy destyds bedoel het.

Ek kyk haar die laaste ruk, wanneer sy haarself soggens teen my kom aanvly en vra om getroetel te word, anders in die oog as voorheen. Dis of ons al twee weet die uurglas van die tyd loop uit. Sy kom dwing haar nie teen my af nie, sy kom dring haar nie stertswaaiend teen my op nie, sy kom “vra” eerder, dankbaar en beskeie.

Vir jare weet ek dat die honde ons motorgeluide herken, selfs nog voordat, eers die elektriese motorhek, en dan die motorhuisdeur ons aankoms verklap. Teen die tyd dat ons die kleinhekkie in die voortuin oopmaak, reageer die honde asof daar ʼn stuk wors in ʼn hondehok gegooi is.

Sonder Boeta, wat ons hierdie jaar verlaat het, is dit rustiger, maar Sussa is darem nog altyd daar om ons te verwelkom.

(Iemand noem hoeka nou die anderdag dat honde, die meeste van die tyd as ons weg van die huis en by die werk is, niks veel anders doen as om vir ons te sit en wag nie.

En toe, Maandag, is dit anders.

My motor, met die uitlaatpyp waarna ek moet laat kyk omdat dit iewers ‘n gat in het en begin raas, kom aan. Die bure se hond hoor my en begin sy gebruiklike blaf- en opspringritueel teen die heining.

Die motorhek ratel oop, so hard en duidelik dat selfs die bure oorkant die straat ons kom en gaan kan monitor.

Die motorhuisdeur se masjien skop in, weliswaar nie so hard en duidelik soos ʼn kragopwekker op die plaas nie, maar die hout en staal skuif en stamp en skuur hard genoeg om duidelik van oral op die erf hoorbaar te wees en aan te kondig as ek of Annieka tuis kom.

Meesal is Sussa se neus eerste om onder die sware dubbeldeure uit te loer en ons, nog in aanloop motorhuis toe, te kom groet.  Maar die waskamer se deur is toe en Sussa kan nie in die motorhuis inkom nie. Dis dán wanneer ʼn mens gewoonlik haar naels teen die staaldeur kan hoor krap en jy by voorbaat die pakkies in jou hande vervat en hoër lig – vir ingeval die ouvrou dit uit jou hande spring die oomblik wat julle mekaar aan die anderkant van die deur ontmoet.

Maar hierdie dag loop nóg ek, nóg Annieka deur die waskamer – ons beide gaan voor om, sy om te sien of haar plantjies opkom; ek om pos uit te haal.

Die hekkie skarnier skrilskurend oop.

Dis toe dat Annieka my saggies nader roep.

Maar saggies hoef sy nie te gewees het nie – sy kon maar geroep het, dít het gou duidelik geword.

Annieka wink en beduie my om die draai, in die binnehof in.

Ag siestog, te lekker, dáár lê Sussa in  haar binnehofmandjie in die son en slaap. Sy snork eintlik soos sy slaap.

So iets het nog nooit gebeur nie – by die geringste geluid is die honde op en wakker en aan die blaf of hol om ons te ontmoet.

Nou nie meer nie. Miskien het Sussa nou pêrels in haar ore ook en kan sy nie meer so goed hoor nie.

Ek het plat op my gat langs haar gaan sit en haar vir lank gestreel en gevryf voor sy stadig uit haar dowe diep slaap wakker begin word het. Sy het so verward wakker geword, haar oë so geknip-knip om goed wakker te word en te mooi te besef  wat besig is om te gebeur. En toe staan sy verleë op en begin haar stert in blye herkenning te swaai.

Sy volg my soos ʼn skadu. Staan ek 02:00, of 03:00, of 04:00, of 05:00 op om in die familiekuierplek agter die rekenar te gaan werk, dan is sy by my voete.

Ek noem nou die anderdag aan Annieka dat ek niemand in die lewe het wat so erg oor my is, soos my ou teefhond nie. Ek dink nie eers my ma was so konstant en knaend behoedsaam en bedag op my elke doen en late nie, om van Annieka en Klaradyn nie eers te praat nie.

Sussa is goed vir my en ek probeer om goed vir haar te wees. Maar sy raak nou oud. Ons al twee weet dit. Dis ʼn spesiale tyd wat ons nou ingaan.

Dis soos ek en Judy destyds.

Ek weet nie hoeveel jaar dit nou is dat my ma oorlede is nie – iewers is dit by my ingeprent dat ʼn mens nie boek van die kwaad moet hou nie. En of jy nou boekhou of tydhou, dis een en dieselfde.

Dis vir my onmoontlik om elke jaar rondom haar afsterwe nie aan haar te dink nie. Dis tussen my en Klaradyn se verjaarsdae, en ek verjaar ses dae na Klaradyn.

Maar watter dag presies, en watter jaar, weet ek nie.

En of dit nou nader aan drie, en of dit nou nader aan vier is, weet ek nie.

Maar gister, vir die eerste keer, het ek my ma gemis, soos ek haar na haar dood nog nooit gemis het nie.

Nie die ma bedlêend in die ouetehuis nie. Nie die verswakte bejaarde, haar brein weggekalwe deur Alzheimers soos gesonde landbougrond deur water op elke foto van gronderosie in bykans elke Aardrykskunde handboek van my hele skoolloopbaan nie. Nie dáárdie ma nie, die ma van die laaste vyf jaar nie, ek het die ma van tien jaar voor haar dood gemis.

Ek weet daar is meer mense soos ek. Maar almal is nie so nie. Ek is wel rondom gebed ook só – ek gaan makliker oor in ʼn dankgebed as in smeekbeding.

Ek vra nie sommer nie, maar sê graag dankie.

Miskien is dit ʼn ê-tôti-ding:  ons mans pak die swaarkry en sukkel onsselwers aan, ons soek nie hulp nie. Maar loop ons beker die dag oor van wyn en olie en alles wat goed en reg is, dan wil ons dit nie ons beskeie eie hou nie. So asof ons bereid is om pa te staan vir die gemors in ons lewens en dit aan te pak soos dit kom, maar gaan dit goed, dan wil ons deel.

Klaradyn het by die huis gekom met ‘n rapport wat getuig van die harde werk wat sy deur die jaar ingesit het. En dis op daardie punt dat my gedagtes al na Judy gespring het. Sy het my groot gemaak met die wete dat sy met niks anders en niks minder as my beste tevrede is nie. Of ek nou bo die gemiddeld, op die gemiddeld of onder die gemiddeld presteer het, dit maak nie saak nie, solank my prestasie net die produk van my beste was.

En dan gaan dit nie net om akademiese vordering en prestasie nie, maar enige bereiking op enige gebied. “As jy jou bes gedoen het, Oubaas, is Mamma tevrede.”

Nie dat sy die volgende nie ook gesê het nie: “As dit jou beste is, is jou beste nie goed genoeg nie, doen oor.” Maar dit nou daar gelaat.

Ek het as ouer nie ʼn rapport van die skool nodig gehad om te weet my kind het haar bes gelewer nie. Die rapport was maar net bewys van die harde werk wat ek weet my kind ingesit het.

Tog was daar ʼn skielike uitval van meer as 20% in een vak.

En ek het geweet Klaradyn het haar beste gelewer. Dit was dan nou duidelik dat haar beste nie goed genoeg is nie.

Maar toe kry ons gister nuus dat haar punt eintlik 24% hoër moet wees, daar was ʼn inleesfout.

Ag, en ek is só bly, ék is so bly, én ek is bly námens my kind. Én ek is sáám met Annieka bly! Ek loop oor van die bly. En die bly wil nie uitwoed nie.

Maar ek kan  nie na Annieka hardloop en haar vertel nie, want sy weet reeds, ons is saam bly.

Dis tóé dat ek dit met my wil deel, veral ook toe Annieka op die foon klim en haar ma bel, dat ek my ou moedertjie so mis. Ek sit met die opregte, diepe, behoefte  van die hart om net vir haar te kan sê dat ons so trots op haar kleinkind is wat só mooi presteer het in haar baie besige, anderste, moeilike, graad 4-jaar met sy eerste toetse en eksamens saam. Dít terwyl sy volstoom met al haar buitemuurse aktiwiteite aangegaan het.

Maar my ou moedertjie is nie daar dat ek my hart soos ʼn wyn- of oliekruik kan skeefhou dat ʼn bietjie van my geluk, ons geluk, ook in haar ou hartjie kan oorloop, en dit ons álmal se geluk kan word nie.

Toe loop bel ek maar my skoonsus in die Kaap en deel dit met haar. Tien jaar terug sou dit tweedebeste gewees het, maar onder huidige omstandighede is dit beste, en al wat ek oorhet.

Presies hoe Sussa en die gemis aan my ma saamhoort weet ek nie – die enigste gemene deler is seker maar die dood, die een sʼn was reeds, die ander sʼn wag nog.

Ek maak daar geen geheim van dat ek geen behae in die mense en dinge om my se afsterwe en dood het nie. Behalwe dat ek nie my eie lewe voortydig kortgeknip wil hê nie, het ek vrede met die gedagte aan my eie dood.

Dis egter die óm my, met wie se dood ek seker tot die dag van my éie dood in ernstige geding sal bly staan.

Dít is op sy beurt seker weer iets positief: dis ʼn beter wedersydse getuigskrif om deur iets of iemand se dood geraak te word, as wat dit is om daardeur koud gelaat te word.

Lief jou Mamma, lief jou Sussa.

Lief jou Annieka, lief jou Klaradyn.

                                                                                                                                                                

Pappa-Mamma-en-Klaars-tyd, met ʼn goeie dosis somerreën

Ons het ons eerste somerreën gehad. Vir jare vermaan ons Pretorianers mekaar om nie opgewonde te wil raak of van reën as reën te praat as die eerste katspoegie stoffies opjaag nie – dit reën immers nie in Pretoria voor Paul Kruger nie verjaar nie.

Vanjaar was daar voor die oubaas se geboortedag nie eens ʼn enkele belowende wolkie in die lug nie, wat nog te sê ʼn lekseltjie genade.

Ons het ook al vergeet dat 10 Oktober lankal gekom en weer gegaan het, en steeds geen reën wat as reën kan deurgaan nie, nie óp sy gedenkdag nie, nie daarna nie – selfs nie eens ʼn enkelte druppeltjie wat nié as reën kan deurgaan nie.

Die ander volgsgeloof rondom Oom Paul en reën op sy dorp wat darem vanjaar die bygeloof gestand gehou het, is die een rondom die rigting waaruit die wolke wat reën bring, kom. “As dit nie agter Oom Paul se gat aan- en toepak nie, kom dit nie reën nie.” (En dan, het ek 25 jaar gelede toe ek in Moot aangekom het, uitgevind, verwys hulle na sy standbeeld op Kerkplein.)

Hier wás die laaste twee weke inderdaad, die tiende van vandeesmaand óók, allerhande donker wolkies, maar elke keer, gooi jy jou oë in die rigting van die plein, dan is dit duidelik: ons kan maar vergeet van reën, Paul Kruger se gat is helder oop, dié wolkies kom nie uit sy rigting nie, hulle dra straks reën, maar reën vir ons is dit nie.

Gister toe Annieka vroegmiddag weer begin praat van reën, toe praat ek haar nie teë nie – Oom Paul Kruger se standbeeld op die plein en waar die wolke begin uithang het, het my vertel om my bek maar te hou.

Toe dit gisteraand begin sous, toe gooi die drie van ons, ons arms om mekaar en vertel die een die ander die oog- en oorlopende – dit reën.

“Ons Suster! Ons Suster! Jy het gekom! Jy het gekom!”/ En haar krale skud, / en haar koperringe blink…”

Skielik, oornag, ís Oktober weer die mooiste-mooiste maand en nie sommer meer net “droogtemaand” nie. Beslis nie wat die gemoed betref nie. En ons erf nie.

Elders, soos die weerman altyd te sê had, bly dit oor groot dele van die land nog “mooi weer en warm” – en in baie opsigte kom dit neer op droogte en boere wat saai in die geloof dat dit gaan kom reën.

Ek het jare gelede ʼn praatjie met iemand, wat meer van die dinge weet as ek, oor die radio gehoor. Die persoon had te vertelle dat allerhande dinge soos padwoede en selfdood nóú, ná die eerste werklike reën en al die ontlading wat daarmee saamval, dadelik drasties beginne afplat.

Nie net die boere wat wag vir die reën nie, ook die hospitale en polisie, sielkundiges en psigiaters.

Dit klink dalk bietjie dik vir ʼn daalder, tog maak dit vir my genoeg sin dat ek dit na baie jare steeds nog nie vergeet het nie.

ʼn Vriend se vol hart maak sy mond vanoggend vroeg al op Facebook oorloop met: “40 mills in die nag gereën (...) En dit val steeds en steeds, saggies...’Then sings my sole.....!!’"

Dit was douvoordag en straks het hy “soul” bedoel. Maar nie noodwendig nie – jeuk ons almal se voetsole nie, sing hulle nie en roep hulle nie uit nie!

“Want die werf is wyd en die bruilof groot... O, die dans van ons Suster!”

Myne doen. En dis nie net van die reën nie. Klaradyn het ʼn klein kinder-Kook-en-Geniet present gekry en vaar nou al om die ander dag die kombuis in. Vlakoekies, skons, heuningtert, improvisasies (met wisselende sukses) en dring saans daarop aan om te roerbraai (wanneer ons roerbraai eet).

En dan moes die skool van my versugting/dreigement te hore gekom het. Toe die nuutste Kuns-en-Kultuur-taak hier aankom, is dit genadiglik nie nóg ʼn musiekinstrument nie. In vyf jaar skool, tel jy graad O by, het ons nou al ses musiekinstrumente gemaak, en kom my kind in haar hele skoolloopbaan nog met een enkele musiekinstrumenttaak by die huis aan, gaan ek afblaas soos geen ouer in die ganse geskiedenis van uitkomsgebaseerde onderwys (hier én oorsee) nog ooit afgeblaas het nie.

Hierdie keer moet ons gelukkig ʼn droomvanger maak.

Ek is nie vreeslik lus om hart en siel in te klim nie en stel voor ons gesin moet geloofsbeswaardes wees wat nie bereid is om hierdie heidense implement van Satan en sy trawante te maak nie.

Daar sál sulke ouers wees, ek hou op hoërskool vir hul kinders skool. So waarom moet hulle alleen wees. Ons Moolmans kan ʼn verenigde front met hulle vorm.

Maar toe ek eers op die internet oor die goed gelees het, toe wil ek Klaradyn nie meer bystaan met die maak van hare nie, nee, toe wil ek my eie óók maak.

En dis presies wat ons toe doen: ons sorg dat ons genoeg van alles het om twee droomvangers te maak.

Het jy geweet:  Droomvangers het hul oorsprong by die Ojibwe, ʼn inheemse Amerikaanse Rooihuidstam. Aanvanklik is ʼn ragfyn spinnerak oor ʼn sirkel wat uit takkies gevleg is. gespan. Dit is by jou bed gehang. Hierdie net of web sou dan slegte drome vang en net die goeies deurlaat om die slaper te besoek. Vere is aan seninglinte geheg en aan die onderkant van die sirkel geheg. Hierdie vere het vir die mooi drome se sagte landing gesorg.

Natuurlik is daar ander weergawes ook: die slegte drome wat deur die slapende vrygelaat word, ontsnap deur die web, terwyl die goeies agterbly om in die toekoms bewaarheid te word.

Kraletjies en kleine tierlantyntjies en polfyntjies word ook glo ingewerk.

Toegerus met al hierdie mumbo jumbo het ek en Klaradyn toe ʼn lieflike oggend terwyl ek eintlik Daddy Day Care speel met Mamma by die skool vir werk.

Die eerste vakansie van ons getroude lewe saam, is ek en Annieka Kalahari Gemsbok Park toe. Iewers langs die pad koop ons toe ʼn bewertjie wat na bewering deur ʼn rasegte lid van die San-gemeenskap gemaak is.

Ons outentieke San-artefak herinner seker baie aan die brokkies van die muur wat Duitsland geskei het en vandag nog oral in die land te koop aangebied word. En dít herinner op hul beurt weer aan die splinters van Jesus se kruis wat in die vroeë Middeleeue die ronde gedoen het...

Maar dit het ons tóé, toe ons dit gekoop het, nie gepla nie. Wat ons gepla het, toe ons by die huis kom, is dat die ding baie effentjies en eintlik so lelik soos die nag is.

Maar dit weggooi, kon ek nie. Selfs met die tannie wat dit gemaak het se naam nog op die etiket, is dit veertien jaar later in aktiwiteitskas vol kunsvlytgoeterstes.

Toe snipper ek die bewertjie op en hang aan my droomvanger sewe verskillende glyplankies met veertjies onderaan vir daai veersagte landing – een vir elke nag van die week se soete drome.

Sodra ek my kamera opspoor, spog ek met meer as ʼn selfoonfoto. Met myne, én met Klaradyn sʼn (wat sy toe 100% op haar eie moes maak omdat haar pa so hart en siel betrokke was in die maak van sy eie.)

Pappa s'n

Die vere in die sirkel self is aan 'n kraletjie vas. Die kraletjies is van 'n -P, -M en -K (vir Pappa, Mamma en Klaars.) Heel simbolies uitgedink deur die merrieperd.

Klaars s'n

In die middel van die spinnerak is daar 'n ietsie - dit "simboliseer" die spinnekop wat die web gespin het. (Die rooihuidstam het een woord wat tegelyk na 'n spinnekop en so 'n droomvanger verwys, maar die detail ontgaan my nou.)

Somerreën en droomvangers en aandete en Kinder Kook en Geniet hoort seker nie in een inskrywing nie, maar wat die hart van vol is...

En toe kom sonsak en daar is ons al drie in die kombuis – elkeen besig met sy eie dis. Klaradyn maak ʼn yskastert, Annieka maak haar eie ander een, en ek maak aandete. Volslae chaos in ʼn kombuis waar een mens moet uitstap as hy ruimte soek om net van plan te verander.

Ons kan nie een verby die ander stap nie, ons moet dwars draai en verby mekaar skuur. En die berg skottelgoed word net al hoe hoër.

Dan is my eie oorlede mammie ook nog in die kombuis – ons maak op ʼn Saterdagaand die oondgeroosterde broodjies wat sy tradisioneel op Sondae gemaak het.

En tussen die klitser en menger en rooster en kookboeke deur, luister ons musiek. En ruik die honde die reën – hulle is al onder, en oor, en deur ons voete en bene.

Dis tóé dat ek besef, op 50 en twee maande: ek kan tegelyk tipeer word as stapelgek en disfunksioneel. Want op daardie oomblik wéét ek een ding:  Ek is op my heel gelukkigste op aande soos hierdie, omring deur my gesin.

Annieka noem dit Pappa-Mamma-en-Klaars-tyd.

Pappa-Mamma-en-Klaars-tyd, met ʼn goeie dosis eerste somerreënt dan.

Genade onbeskryflik groot

Die opskrif van hierdie gesels moet eintlik iets anders wees, maar netnou skrik dit ʼn moontlike leser af.

Die opskrif van hierdie gesels is eintlik Liedjies wat my laat huil, om presies te wees:  Liedjies wat my laat huil (1).

Daar is so baie liedjies wat my laat huil dat ons maklik van (1) – (12) sou kon gaan, en dit terwyl  ek teen 12  steeds nog nie uitgehuil sal wees nie.

My ma het altyd, en dan was sy nie vleiend nie, van my ouma gesê dat dié ou vrou maklik haar traankraantjies kon oop- en toedraai soos dit haar pas. En miskien was sy reg – Ouma het darem baie maklik, baie lekker aan die snik gegaan.

Ek het dit nooit gesê nie, maar ek het dit baie gedink, later, toe my ma ouer en my ouma dood was, dat daai vrou wat so maklik kon huil se dogter darem net so maklik ʼn traan of wat kan stort. En so maklik soos Ouma die kraan kon toedraai, so maklik doen Ma haar dit na. Maar dis goed wat ʼn mens kan dink, net nie sê nie.

En nou is ek daar, met Klaradyn wat sagkens oor my rug streel as ek die sluise oopgooi.

So lekker soos dit vir my is om lekker te lag, net so lekker is dit vir my om dan en wan lekker te kan tjank.

In byvoorbeeld ʼn erediens waar dit onvanpas is om uitbundig te lag, kan ek die lag maklik keer. Net so kan ek die trane bedwing waar dit nie gepas is vir ʼn man om te huil nie.

Dis net dat daar so min plekke, geleenthede en omstandighede is waarin ek reken mans nie mag huil nie. Daarom huil ek graag. Dis bevrydend en salwend.

Liedjies vertel seker nie vir alle mense stories nie, maar vir my vertel elke bekende liedjie die een of ander storie, dikwels sommer meer as een storie. Boekdele party kere, kronieke en epogs ander kere.

Om uit dankbaarheid van God se onbeskryflike groot genade te sing, is seker nie iets om hartseer  oor te raak nie, maar elke keer as ek “Amazing Grace” hoor, en ek sing saam, gaan ek al te lekker aan die tjank.

Toegegee, die pragtige melodie is tranetrekkerig verby. En as jy jou in die stem wat in die gedig aan die woord is, se skoene indink (wat seker die gedagte agter dit alles is – jy sing dit immers in die eerstepersoon) tree selfverwyt en diepe berou oor jou ganske lewe ook in. Kortvoorlank is vergeet jy van die dank en huil jy op die maat van Nana Moskouri, Celine Dion, Sarah Brightman of Katherine Jenkins.

Maar eintlik huil ek nie saam met hierdie vrouens  nie, ek huil saam met Tannie Flossie en omdat hulle my aan haar herinner.

Ook nie Tannie Flossie, maar Ant’ Flossy. Ook nie mý tante nie, maar ʼn tante van my ma en my tannie aan my ouma se kant. (Hoeka die een wat so maklik aan het snik kon gaan.)

Ek is nie eers heeltemal seker of hierdie Flossie in ons familie my ouma se suster of skoonsuster was nie. Haar man, Oom Hendry /Uncle Henry was dan Ouma se broer of swaer. Maar hy was al jare dood teen die tyd dat ek gebore is. Ek het van hom net gehoor.

Ek het hierdie Ant’ Flossie hoogstens vier keer in my lewe gesien. Die laaste keer iewers in die middel sewentigs. Of sy toe dood is, en of sy net bloot te oud geword het om al die pad van die Kaap af met die trein vir my ouma te kom kuier, weet ek nie. Ouma het in elk geval te word vir die treinrit Kaap toe, na Flossie en haar oudste suster, Tant Miem, toe. (Tant Miem is soos oom Henry – ek het hulle nooit gesien nie, maar net van hulle gehoor.)

Die kere wat Ant Flossie Rand toe gekom het, het sy natuurlik by haar susterskinders gebly – Ouma was eers in ʼn bacehelor’s flat en toe in ʼn eenvertrek-ouetehuiswoonstelletjie met ʼn kombuisie in die een hoek by die toilet. Ant’ Flos sou regop op die toilet moes sit en slaap as sy by haar sus/skoonsus wou slaap.

En elke keer as Ant’ Flossie kom kuier het, het sy iewers ten tye van haar besoek, op versoek van haar suster, of my ma, of Tannie Anne, vir ons haar unieke weergawe en interpretasie van “Amazing Grace” gesing.

Ouma had selfs 'n foto in haar Bybel van Flos' waar sy die lied staan en sing. Gaan krap ek in Ouma se goed in garage (en sy het al in '86 gegroet) spoor ek dit vir ons op. Die gryse tante se koppie kyk so regs, en op.

So het sy een keer reg langs my bed gestaan en sing, en nie sommer enige bed nie, maar ʼn ernstige siekbed. En ook nie sommer net griep of verkoue nie, die een of ander kindersiekte wat deesdae een van die baie is wat kinders nie sommer meer kry nie.

(Soos ʼn amperse Engel des Doods, verbeel ek my nou veertig jaar later, moes sy daar langs Klein Hansie se koorsige lyfie gestaan en sing het.)

En Ant’ Flossie het “Amazing Grace” gesing soos alle ou tannie met pers gekleurde grys hare daardie jare gesing het: met ʼn trekkerige bewing in haar hoë stem. Nee, dit het geensins herinner aan ʼn Afro-American Negro Spiritual nie, glad nie, suiwer bewerig, trekkerig in ʼn hoge, gekrypte amperse fasetto. “Gesing”, in retrospeksie, is miskien die verkeerde werkwoord, Ant’ Flos het haar unieke interpretasie van “Amazing Grace” gepleeg.

O, maar vir my ontvanklike jong gemoed was dit so mooi. Teen die einde sou én Ouma van Wyk én Ant‘ Flossie ʼn lapsakdoekie van iewers aan hul lyf te voorskyn bring. Hulle sou snik van al die mooi, en die hartseer, en oor Oorle’ Henry en sommer al die dooies en almal en alles wat ʼn traan of wat verdien.

Ek onthou nie dat Ma of Tannie Anne ʼn traan gepik het nie.

Maar deesdae, hoor ek “Amazing Grace”, soos gister toe ek luister hoe Nana Moskouri dit sing – hoe sentimenteel van my nie, gaan ek aan die huil. Oor Ant’ Flossie, oorle’ Ouma van Wyk, oorle’ Tannie Anne, oorle’ Ma, selfs sommer oorle’ Uncle Henry wat ek nooit gesien het of vandag nog selfs op ʼn foto sal herken nie.

Die lied, lees ek op die internet, het ʼn outobiografiese oorsprong. Die skrywer het vroeg in sy lewe van God en Sy gebod vervreem geraak. In plaas van tronk toe, is hy weermag toe gestuur. Maar daar het hy gedros en is hy deur ʼn slaweskip ingeneem. Toe het hy in die destydse slawehandel betrokke geraak. ʼn Paar maal het hy by die dood omgedraai. Een nag, toe die skip onder hom amper vergaan het, het hy kragtig tot bekering gekom en sy lied geskryf.

Hoe kragtig hierdie kragtige bekering was, sal ek ook nie weet nie, want hy het nog ʼn jaar of wat met die slawe deurmekaar gebly, voordat hy hom op die teologie van die laat 1700’s toegespits  het.

Maar dit en Ant’ Flossie daar gelaat:  ek huil op die wysie van “Amazing Grace” oor oorle’/wyle Hans Moolman, my pa, ook,

Net gister sê ek tussen die snik en die snot vir Klaradyn: “Ons het daardie liedjie op my pa se begrafnis gesing. Hulle het nie geweet wat om te sing nie, toe vra hulle my, toe sê ek hulle moet “Amazing Grace” sing.”

Dis natuurlik loutere kale snert.

Ja, hulle hét my pa se enigste seun gevra wat ons moet sing, en ek hét gesê, maar dit was nie “Amazing Grace” nie. Onthou ek was pas maar pas klaar met laerskool en enkele weke op hoërskool, so dit was nóg droewiger as die lied oor die ongelooflike genade, dit was niks anders nie as “Nearer my God to thee”. En Psalm 116, die ou Voortrekker-beryming (verbeel ek my).

Iewers in my brein, en wie is ek om met my brein te stry, het  “Amazing Grace” en “Nearer my God to thee” een en dieselfde geword. Miskien is dit bloot omdat dit die twee Engelse geestelike liedere is waarop almal, altyd huil.

Ek onthou hoe lekker ek by die krematorium se kapelletjie gehuil het, toe ons sing – my oë het so geswem en ek kon nie mooi deur al die water sien nie. My vingers na my oë bring en skoonvee kon ek nie, nie ʼn standerd 6-seun nie. Nie ek, tóé nie.

Miskien is dit omdat my brein ʼn lyn trek tussen Psalm 116 se verlore-en-gevind-motief en “Amazing Grace se lost-and-found-gedagte dat ek vandag daar heilig oortuig van is dat ons “Amazing Grace” gesing het. Ons het nie, ek het op die pers Avbob-begrafnisbriefie loop kyk.

En wat maak dit, after all, ook nou saak as ek amper veertig jaar later onthou hoe lekker ek as standerd sessie op Pa se begrafnis gehuil het op die wysie en woorde van “Amazing Grace” terwyl dit eintlik die woorde en wysie van die Engelse “Nader my God aan U” was.

Ek huil immers ʼn slag weer lekker. Oor alles wat was, die bietjie wat is en sommer alles wat nog moet kom. Want huil is goed en reg – dis manna vir die binneste en detoks  (ontgif?) die gemoed.

Amazing Grace

Amazing grace! (how sweet the sound)
That sav'd a wretch like me!
I once was lost, but now am found,
Was blind, but now I see.

'Twas grace that taught my heart to fear,
And grace my fears reliev'd;
How precious did that grace appear
The hour I first believ'd!

Thro' many dangers, toils, and snares,
I have already come;
'Tis grace hath brought me safe thus far,
And grace will lead me home.

The Lord has promis'd good to me,
His word my hope secures;
He will my shield and portion be
As long as life endures.

Yes, when this flesh and heart shall fail,
And mortal life shall cease;
I shall possess, within the veil,
A life of joy and peace.

The earth shall soon dissolve like snow,
The sun forbear to shine;
But God, who call'd me here below,
Will be forever mine.

Psalm 116

(Ons het die dag tydens die roudiens natuurlik nie verder as vers drie gekom nie, maar die hele berymde Psalm was aan my bekend.)

God het ek lief, want dié getroue HEER                                   

hoor na my stem uit vrye welbehae;                              

ek roep Hom aan in al my lewensdae,                          

Hy skenk my hulp, Hy red my, keer op keer.                

Om my was band‟ en strikke van die dood;                  

en angste van die hel het my laat bewe;                      

ek was benoud, vol droefheid was my lewe;               

maar „k het die HEER gesmeek in al my nood:                      

 “Ag, red my, HEER, na u beloftenis!”                           

Toe „t God gehoor; Hy is my lofsang waardig;             

Hy is die HEER wat goed is en regvaardig,                 

en vir sy volk groot van ontferming is.                           

Eenvoudiges wil God steeds gadeslaan.                     

„k Was uitgeteerd, maar Hy is vol ontferming.             

Soek dan, my siel, jou rus in sy beskerming,               

Hy „t jou verlos en aan jou welgedaan.                        

U het my siel weer van die dood bevry;                        

in droefenis droog U, o HEER, my trane;                     

U lei my voet langs nuwe lewensbane,                                   

om in u lig te wandel, lewensbly.                                              

Ek het geglo toe ek, in smart gedaal,                            

dit uit moes spreek: “Ek is terneergeboë,”

en uit moes roep, deur sware smart bewoë:

“Die mens se woord is enkel leuentaal.”

Wat kan „k die HEER vir al sy guns vergeld?

Wat kan „k Hom bring uit dank vir sy genade?

Ek sal Hom prys vir sy verlossingsdade

en by die kelk van heil sy Naam vermeld.

Al my geloftes, uitgespreek in nood,

sal ek betaal as ek voor U mag nader

en met u gunsvolk in u huis vergader.

Hoe kost‟lik, HEER, is in u oog hul dood!

Ag, HEER, ek is, o ja, ek is u kneg,

seun van u diensmaagd, in u diens gebore:

my band‟ is los; vir hoër diens verkore,

bring ek die offers, aan U toegeseg.

Ek sal u Naam met dankerkent‟nis prys

te midde van die feestelike skare.

Jerusalem, ek hoor om jou altare

die lofgeluid wat tot Gods eer verrys.

Erfeniskos vir erfenisdag

Ek het so lank hierna gesoek, dat ek dit vandag aan die groot klok wil hang. 

En waar wil jy nou ‘n beter dag as juis Erfenisdag kry om so iets te kan doen. 

Straks is daar ergens iemand anders wat ook daarna hunker en kom hierdie na aan dit wat jy soek of onthou.

Ek het so vyf of ses jaar gelede gedink ek het dit gekry. Dit was in die doktor se spreekkamer. Die man het twee van die goed en terwyl hy in die een besig is, maak sy ontvangsdame jou solank sit in die ander. En dan is daar vier of so tydskrifte in ‘n amperse waaier uitgepak vir jou om in te blaai.

Ek reik natuurlik altyd eerste na die buitelewe maar dit vat nooit lank nie of ek kwyl soos ‘n hond met met my neus en oë in die vrouetydskrif se kosafdeling.

Ek het seker al vier resepte van die einste dokter by die huis aangebring, en ek sal die een waarna ek hier bo verwys het, ook deel – maar dit was nie die een nie, nie vir my nie.

Toe spoor ek die lui huisvrou van die laat jare sewentig se imitasie (laasgenoemde woord in hierdie geval ‘n gepaster woordkeuse as namaaksel) op. 

Ek het dit egter een kyk gegee en geweet dis nie die real makhoya nie. Ek het dit nietemin maar afgeskryf en in dieselfde boek kom neerskryf waar ek die een uit die spreekkamer oorgedra het.

En toe kry ek vroeër vanjaar die resep wat my so lank ontwyk het by my beste skoolvriend sedert ek in standerd 1 in sy ma se klas beland het. In sy ma, Tannie Marthie, se eige handskrif.

Ek het toevallig gister van haar vertel Sy was een van my ander mammas; hy die maatjie wie se huis nou onherkenbaar in ‘n kleuterskool verander is. 

Suiwer op grond van ‘n boom in die agterplaas dat ek die regte erf kon eien. 

Die huise links en regs het net so verander – in die hele blok van Launcestonstraat waar hulle destyds gebly het, het ek miskien twee huise vaagweg herken.

Toevallig ook die maatjie saam met wie ek twee bome geplant het waaraan ek die verskil wat ek op aarde teweeg gebring het, meet.

Omdat ek weet dat hy so lief vir die imitasie was en dit gereeld in hulle huis gemaak het, bel ek hom 'n ruk terug en vra of hy nie die oorspronklike het nie. Toe die twee gesinne weer saamkuier, toe kom hy met hy met sy ma se kookboek, die een wat sy in haar eie hand sedert skooldogterdae bygehou het, hier aan.

En ek weet sommer, net by die kyk en lees, dat die resep wat hy voor my neus indruk, die een is waarna ek soek, jare nou al.

Toe my generasie (en ons almal klok nou die een na die ander op 50 in) klein was, baie klein, het jy by die ou mense ‘n slaaisous oor ertappelslaai gekry wat aan soet mosterd herinner het.

Later van tyd, in die sewentigerjare, het die vrouens kortpad begin vat met kondensmelk en mosterd.

En deesdae, as jy gelukkig is, spoor jy nog iets daarvan op as iemand vir die snaaksigheid iets wat daaraan herinner by die gekoopte mayonnaise voeg. (Dis nou ás jy gelukkig genoeg is om nie ‘n gekoopte Woollies-ertappelslaai voorgesit te kry nie.)

Maar ek het na die oer-oorspronklike gesoek, die een wat my oorlede ouma (en tien teen een haar oumagrootjie) nog gemaak het.

Toe ek vroeër vanandeesmaand 50 strike en ons voorberei vir die tradisionele Pilanesberg-verjaarsdagnaweek weg in die bos, besluit ek, deur nostalgie daartoe gedryf, om dié slaaisous in ‘n fles saam te neem.

Ek het die resep twee keer aangemaak en my fles was bietjie klein, toe beland daar ‘n lekseltjie in ‘n tupperbakkie. 

En toe ek gisteraand naarstiglik op soek na iets in die yskas gaan, wonder ek wat in dié betrokke bakkie is, toe is dit die laaste van Tannie Marthie se slaaisous wat dadelik weg vind na die halfpad klaargemaakte mengelslaai op die tafel.

Die ganse tafel smul.

In my handgeskrewe kookboek, in haar seun se eie handskrif, uit die handgeskrewe kookboek sedert haar hoërskooldae, hier dan:

Tannie Marthie se “Mayonnaise”

·         4 eiers

·         4 eetlepels suiker

·         ½ koppie water

·         ½ koppie asyn (wit)

·         1 teelepel sout

·         1 eetlepel rou uiesap

·         1 teelepel droë mostert

Metode

Klits eiers & suiker saam. Gooi water & asyn in kastrol en laat kook. Gooi die kokende water & asyn oor eier-&-suiker-mengsel terwyl jy dit vinnig roer. Gooi die mengsel dan terug in die kastrol en plaas eenkant op die stoof. Roer tot mengsel dik word en kook. (Pasop dat dit nie brand nie.) Haal van die stoof af en voeg uiesap & sout by. Los die mostert in ‘n bietjie van die vloeistof op en voeg dit by die mengsel in die kastrol. Klits goed en laat eenkant in die kastrol om af te koel. Gooi in vrugtefles en kurk toe – gebruik wanneer nodig.

Dis vir my duidelik dat hierdie resep vir ‘n koolstoof geskryf is (plaas eenkant op die stoof). Mosterd is mostert. En Tannie Marthie was ‘n onderwyseres, sy maak nie spelfoute nie, nie daardie jare se onnies nie. Sy skryf hierdie nie oor uit ‘n tydskrif nie, maar uit ‘n ouer handgeskrewe kookboek, vermoed ek. Die gebruik van”en” sowel as “&”. Daar is sprake van ‘n vrugtefles wat toe gekurk moet word.

Dís mos nou erfeniskos! Héérlike erfeniskos.

Een wat daaraan herinner (maar ek het dit nog nooit self gemaak nie) is:

·         6 eetlepels kondensmelk

·         9 eetlepels asyn

·         1 desertlepel Worcestershiresous

·         1 teelepel mosterd

·         1/8 teelepel peper

En dan is daar die een uit die spreekkamer, wat by the looks of it heerlik is:

·         125 ml room

·         15 ml suiker

·         klits tot amper styf

·         1 ml sout

·         1 ml mosterdpoeier

·         knippie peper

·         klits geleidelik 45 ml witasyn by.

·         As die asyn by is, moet die room styf wees

Van Tannie Marthie se sous, behalwe dat dit lekker is, kan ek verder getuig dat dit die gedagtes om lang en ver paaie terugneem.

Iewers in September

Met uiterse selfbeheersing dat ek nie vanoggend, na ek vyf jaar gelede ophou rook het, weer vir my ʼn pakkie sigarette gekoop het nie.

Ek kon ook seker maar netsowel; ek sou dit in elk geval nie gerook het nie. Ek wou uit beginsel sommer voel hoe dit voel om ʼn pakkie sigarette in Loizoz se Kafee te koop.

Daardie jare was dit nie sommer enige Loizoz se Kafee nie, dit was Yoiti Loizoz, die Griekse Boertjie wat destyds een of twee langspeelplate die lig laat sien het, en ʼn keer of wat ook op die kassie was, wat agter die kasregister gestaan het.

Dit was ook die kafee die naaste aan my hoërskool en waarom ek wou voel hoe dit voel om daar ʼn pakkie sigarette te kan koop. Hoeveel skoolkinders, oor hoeveel jare heen, sou nie daar sigarette wou koop nie!

Baie hét seker, maargoodytwo shoe- outjies soos ek kan en kon my so iets natuurlik nie voorstel nie – nie in my wildste drome nie.

Dis nog steeds Loizoz se Kafee (net ʼn nuwe naambord) , in die Loizoz-gebou (dieselfde stokou naambordjie) maar dis duidelik dat geen Griekse Boer of ewe Griekse Boorling deesdae nog die kasregister slaan nie – ʼn Indiër dryf nou handel met die maroen skooldasse- en baadjies wat daar verbykom.

Ek was meer as ʼn uur te vroeg vir ʼn begrafnis en wanneer moet ʼn onderwyser nou tyd kry om herbesoek aan sy skool te bring? As die skool oop is, is hyself op skool; vakansies, wanneer hy wel kan inloer, is die skool gesluit.

Toe gaan meld ek myself aan. Tralies, hekke, slotte, sekuriteit en mure wat 32 jaar gelede nie daar was nie.

ʼn Adjunkhoof móét saam met my stap (asof ek ʼn agent van die een of ander terreurbeweging is) maar ten minste is hulle bereid om my te akkommodeer.

Dit was lekker en dit was goed, ek is bly ek het gegaan en sal dit ʼn verdere 32 jaar later weer wil doen. Watter voorreg sal dit nie wees nie, nie net om die skool te besoek nie, maar ook om so lank te kan leef!

Dis soos gister dat ek laas daar was, daar lê nie halwe leeftyd tussen die laaste keer dat ek daar was (om my matrieksertifikaat op te tel) en hierdie herbesoek (nie net om halo te sê nie, maar seker ook om afskeid te neem en los te kan kom) nie.

Alles het miskien verander, maar niks het verander nie. Die minste van alles, naas miskien die skool, ek.

Die dop is dieselfde dop. En wat binne gebeur het, staan my in elk geval nie aan nie.

Ek sou graag my naam op een van die ererolborde wou sien. In ons dae was daar nie so iets nie, maar kollegas wat daar matriekeindeksamenvraestelle gaan merk het, het genoem dat hulle my naam daar raakgelees het.

Dié voorreg is my helaas nie beskore nie. Die ererol het gekom en gegaan sonder dat ek dit ooit kon sien. Die name het te veel geword en die eerstes en oudstes is afgehaal om plek te maak vir die nuwe generasies.

Vir wat wil ʼn mens dan ook nou agteruit in jouself in terug loop.

Jy het niks daar verloor nie, hoor ek stemme opgaan.

En ek stem 100% saam – ek hét onder die son niks daar verloor nie.

Maar ek het so baie daar gekry! En met my daar weggeneem, en opgeneem, en op my lewenspad saamgeneem! Ek dra dit vandag nog met my saam.

Twintig jaar gelede het dit my opgeval, bring ek aan my geboortedorp besoek, hoe min die afdraaipaadjies, stop- en besoekpunte geword het.

Ek het ʼn parallel getrek met die doodgetrekte telefoonnommers in my ma se telefoonboekie. Daar is niks wat my so ontstem soos ʼn telefoonboekie met soveel deurgehaalde nommers nie, maar ook nie net nommers nie, dikwels name ook soos wat die een wat aan die ander kant antwoord, die een na die ander, die tydelike met die ewige verwissel.

Later trek jy inskrywings dood, nie omdat iemand afgesterf het nie, bloot omdat jy nie meer onthou wie dit hierdie is nie.

So is dit ook met Alberton gewees. Later was dit nog net Ma-hulle waarby die motor se neus ingetrek het. Al die ander was weg of het langs die pad sommer net weggeval.

Ek wou oulaas laerskool toe ook. Toe sien ek die klipmonument waarvoor elke kind destyds ʼn klip gebring het om in te lê, is in ʼn ondeurdagte oomblik gelykgemaak met die grond. Toe pluk ek my moer en toe ry ek verby.

Ek onthou die laerskool dan maar soos twaalf jaar gelede toe ek en Annieka, my ma en Klaradyn gereeld daar gaan stap het. Die oues het in daardie stadium naby die skool gebly en dit was vir ons ʼn lekkerte om agtermiddag deur die strate te gaan dwaal.

Tog wou ek oulaas laerskool toe ook.

Na dese sal ʼn rede om Alberton toe te foeter hom nie sommer weer voordoen nie.

Daar ís na vandag, van al die baie wat daar eens was, nie meer ʼn enkele afdraai of stop oor nie.

Selfs die historiese geboortehuis is afgebreek om plek te maak vir die een of ander nuwe ontwikkeling.

Ek wou uitry Brackenhurst toe om te kyk hoe groot is die bome wat ek en Riaan geplant het (hulle huis is nou onherkenbaar en ʼn kleuterskool). Ek meet die verskil wat ek gemaak het, nou al donkiesjare nie aan die ingrype in leerders se lewens nie, maar aan die bome wat ek geplant het. As ek ooit nodig het om te voel dat ek iets bereik het, het ek net nodig om onder een van my bome te gaan staan – dan word ek in my oë die grootste rolspeler wat die aarde nog ooit had.

Maar ek het te wyd gery, te stadig gery, te veel besoek en moes kerk toe, begrafnisdiens toe.

Met ʼn ma wat na die egskeiding nie wou dat haar seun ʼn “flat boytjie” word nie, het sy vir my tweede gesinne gekry waar ek na skool tot sesuur of half sewe saans opgeneem kon word. So had ek toe vier ander mammies en drie ander pappies waar ek my agtermiddae van standerd 3 tot matriek deurgebring het:  Tannie Marica en Oom Gustav, Tannie Marjorie-hulle, Tannie Marie en Oom Cas, en Tannie Marthie (Oom Hannes was toe al oorlede).

Tannie Marjorie en ook Tannie Marie en Oom Cas is nie meer op Alberton nie. Tannie Marthie is oorlede toe ek in die weermag was. Al wie op Alberton oorgebly het, was Tannie Marica en haar tweede man.

En toe is Tannie Marica sommer net een mooi dag oorlede.

Die laaste keer dat ek die moed had om deur my ma se telefoonboekie te blaai, was sowat ʼn jaar na haar dood.

Telefoonboeke is vir my erger as fotoalbums met vergeelde blaaie waarvan die driehoekies reeds losgekom het.

Maar ek het twee groepe mense weer opgesoek, soos destyds na my ma se dood:  John en Ian, en Tannie Marica.

Nie net die afdraaipaadjies en besoekpunte het opgedroog en doodgeloop nie, ook die telefoonnommers in die voosgevatte boekie het niks meer nie as vae brokkies onthou geword.

Behalwe John en Ian. En Marica Smook. Toe ook al vir jare nie meer Smook nie, maar Regnart. Vir Judy en haar telefoonboekies sou sy egter Smook bly tot die dag wat Tannie Marica by my haar kom kuier het en Marica vir alle praktiese doeleindes toe vir haar reeds dood was – my ma het nie geweet wie Marica is nie, ook nie wie sy was nie en wat sy vir haar en haar seun beteken het nie.

Ek bel en Tannie Marica “my kind” en “haai seun” my na al die jare steeds.

Die Russe sê ʼn mens word uiteindelik wat jy was. Ek is vandag wat ek was. Ek is vandag wat ek is, oor ek was wat ek was aan huise van Marica en Gustav Smook, die Schüllers, Oom Cas en Tannie Marie, en Tannie Marthie ook.

Ek is die Hans wat ek is, ja, maar wil dan vandag eerder stilstaan by die onderwyser wat ek is, danksy Marica Smook, die vrou wat agt jaar probeer het om my te leer orrel speel. (Daarom dat ek drie middae ʼn week soheentoe is – een middag vir les, en twee middae om te kan oefen as daar ʼn gat by een van die sewe of agt orrels in haar studio oop is.)

As skrander, hardwerkende, bogemiddelde, individualis, was ek gewoond daaraan om orals deel van die kop te wees – in bykans elke klas en groep. Behalwe LO en atletiekuitdunne en op die tennisbaan. En dan agter die orrel.

Deesdae verklaar hulle kinders iets soos dyscalculia nes hulle agterkom dat jy nie daartoe gebore in staat is om wiskundige calculations te kan doen nie. Nou, ék is nie dis-calculia of dis-calcula nie, ek is geheel en al, volslae, dis-musica.

Later jare is ek amptelik toondoof verklaar, do is vir my ʼn bok, re niks anders as ʼn sonstraal nie en me ʼn persoonlike voornaamwoord om na myself in Engels te verwys.

Maar daardie jare het Marica Smook met die grootste liefde vasgebyt as ek haar oordromme en ingebore sin vir musiek verkrag met wat ook al my vingers op die klawers aanvang (om nie te praat van my pote rondom die onderste pedale van die instrument nie). Sy het my positively reinforce en laat goed voel oor my baie stadige vordering, trouens, in retrospeksie, seker eerder “algehele gebrek aan vordering”. Nooit het hierdie agteros soos ʼn agteros gevoel nie. Sy het my trouens gekomplimenteer met wat ek vermag – denkende veral daaraan dat ek nie kan oefen wanneer ek wil oefen nie, maar net wanneer daar toevallig ʼn oop orrel is.

Oor ʼn paar jaar hou ek dertig jaar skool. In daardie dertig jaar het ek elke jaar soortgelyke Klein Hansietjies in my taalklas gehad, die agterste punt van die stert – hulle kan die kop van die taalklas nie eers sien nie.

Ek praat nie van die slegtes en die luies en die lyfwegstekers nie, ek praat van die outjies met minder aanvoeling vir taal as katte vir saffraan. Die outjies wat lag-lag dis-lingua verklaar sou kon word.

Nie altyd vir almal maklik om hierdie kinders in hul klas te hê nie, veral nie vir ʼn taalonderwyser nie – die kind sou nooit jou vak geneem het as hy ʼn keuse had nie, nou móét hy in jou klas sit.

Elke jaar as en nuwes en nog van hierdie kinders raakloop, dan gaan ek terug na my rolmodel in die onderwys wat hierdie klas van kind betref, Tannie Marica.

Dit kom trouens nou al vanself – en het in al hierdie jare nog nét goeie vrugte opgelewer.

Daarom dat dit vir my ʼn voorreg en ʼn lekkerte was om een oggend van skoolhou opsy te kan sit en begrafnis te kan hou saam met al die ander in wie se lewe sy ʼn ingryp gemaak het.

Ook nie trane wat my dryf nie, maar dank en dank en nogmaals dank.

Daarom ook miskien dat ek, nes my ma, weier om ou telefoonboekies weg te gooi. Dit bring soveel goeie herinneringe terug. Soos ʼn herbesoek aan die skoolgeboue van jou verlede.

So jammer dat selfone telefoonboekies oorbodig gemaak het. My en Annieka se twee oues, en Judy se laaste een of twee, is en bly in veilige bewaring in die laaikas langs my bed.